آتشسوزی یکی از حوادث خطرناک و غیرمترقبهای است که میتواند در هر زمان و مکانی اتفاق بیفتد. این پدیده نه تنها به دلیل خسارات جانی و مالی، بلکه به دلیل تاثیرات روانی و اجتماعی آن نیز میتواند عواقب جدی به دنبال داشته باشد. عواملی همچون سهلانگاری، نقص فنی، شرایط جوی و عدم رعایت نکات ایمنی میتوانند به بروز آتشسوزی منجر شوند.
در دنیای امروز، با افزایش جمعیت و توسعه شهرها، خطر آتشسوزی در مکانهای مسکونی، صنعتی و حتی طبیعی نیز به مراتب بیشتر شده است. شناخت علل و عوامل موثر در بروز آتشسوزی، همراه با آموزشهای لازم برای پیشگیری و اطفای آن، از اهمیت ویژهای برخوردار است و میتواند به حفظ جان و مال افراد کمک کند. در این راستا، آشنایی با روشهای ایمنی و تدابیر پیشگیرانه به ما این امکان را میدهد که در برابر این خطرات آمادهتر باشیم و در مواقع بحرانی بهدرستی عمل کنیم.
آتش از ترکیب چه عواملی ایجاد میشود
آتش نتیجه ترکیب سه عامل اصلی است که به عنوان “مثلث آتش” شناخته میشوند. این عوامل عبارتند از:
- سخت (Fuel): هر مادهای که بتواند بسوزد و انرژی حرارتی تولید کند، مانند چوب، کاغذ، پلاستیک، یا مواد سوختی دیگر.
- اکسیژن (Oxygen): اکسیژن موجود در هوا (حدود 21 درصد از جو زمین) برای سوختن مواد لازم است. بدون اکسیژن، آتش نمیتواند شعلهور شود.
- حرارت (Heat): برای شروع یک آتش، نیاز به منبع حرارتی وجود دارد که میتواند ناشی از جرقه، شعله، یا گرمای ناشی از یک فرآیند شیمیایی باشد.
سه عامل اصلی بروز اتش سوزی
ساده ترین و موثرترین روش برای طراح جهت اطمینان از ایمنی حریق، پیشگیری از شروع حريق است. در صورت موفقیت آمیز بودن پیشگیری به سایر تدابیر ایمنی نیازی نخواهد بود. برای پیشگیری از حریق دو راه وجود دارد که هر دو به اصل مثلث حریق، که در مبحث تئوری حریق آمده است، مربوط میشود. عناصر سه گانه این مثلث، عبارتند از عامل اشتعال، سوخت و اکسیژن که در این میان حذف اکسیژن از ساختمانها تقریبا غیر ممکن است و در نتیجه برای پیشگیری باید روی دو عامل دیگر تمرکز شود.
جلوگیری از شروع و محدود نمودن مقدار سوخت موجود در ساختمانها، دو روش موجود برای پیشگیری است. کارشناس نیز نقشی نسبتا کوچک دارد و آن این که اطمینان حاصل کند برنامهریزی مناسب در مدیریت ایمنی حریق ساختمان انجام شده است.
شرکت آتشران به عنوان تولید کننده جعبه آتش نشانی و فایر هیدرانت در این مقاله شما را ابتدا با بحث پیشگیری از آتش سوزی و سپس با عواملی که باعث آتش سوزی میشوند آشنا میکند. برای خرید جعبه آتش نشانی با ما تماس بگیرید.
پیشگیری از شروع حریق
1.طراحی مناسب و معماری ایمن
- استفاده از مصالح مقاوم در برابر آتش و جداسازی مناطق پرخطر از فضاهای عمومی.
- طراحی مسیرهای فرار روشن و بدون مانع.
- ایجاد فاصله مناسب بین مواد قابل اشتعال و منابع حرارت.
2.مدیریت ایمنی و آموزش
- آموزش مداوم کارگران، ساکنان و کاربران ساختمانی درباره نکات ایمنی و نحوه استفاده از تجهیزات اطفاء حریق.
- ایجاد فرهنگ ایمنی در سازمان یا خانواده با انجام مانورهای ساده و گزارش خطرات.
3.نگهداری و بازرسی منظم
- بازرسی دورهای سیستمهای برق، گاز و لولهکشی، سیستمهای هشدار دود و تجهیزات اطفا حریق.
- برنامه منظم برای تعویض قطعات فرسوده و دسترسی سریع به تجهیزات ایمنی.
4.مدیریت منابع و فضای مناسب
- فضای کافی برای نگهداری مواد قابل اشتعال و جلوگیری از تجمع آنها در کنار منابع گرما.
- طراحی مناسب برای انبارها و مناطق با احتمال حریق بالا.
5.طراحی ویژه برای اماکن خاص
- مراکز تجاری و اداری: جداسازی فضاهای تجمع از انبارها، کنترل دقیق دود و خروجیهای اضطراری.
- بیمارستانها و مراکز بهداشتی: دسترسی سریع به تجهیزات اضطراری، جداسازی فضای نگهداری از فضاهای پر رفتوآمد.
- منازل مسکونی: آشپزخانه امن با وجود کپسول آتشنشانی، تابلوها و مسیرهای فرار روشن.
در واقع طراحی برای مقابله با احتمال خطر حريق و راحتی برای امکان پذیر ساختن مدیریت در مقابل احتمال خطر حریق باید توام باشد. اولین نیاز یک کارشناس و معمار شناخت احتمال خطرهای محتمل در ساختمان، مورد نظر است. به عبارت دیگر، برای شکست دشمن، ابتدا باید او را خوب شناخت. و تجهیزات لازم را داشت و یکی از این راه ها راهنمای خرید کپسول آتش نشانی است.
عوامل بروز آتشسوزی
علت شروع حریق میتواند یکی از چهار مورد زیر باشد.
۱) پدیدههای طبیعی
- صاعقه: میتواند به سرعت آتش را در جنگلها یا مخازن خشک روشن کند.
- سایر پدیدههای طبیعی مانند طوفانهای شدید یا گرمای شدید هم میتواند به آتشسوزی منجر شود.
۲) بیاحتیاطی انسانی
- استفاده نادرست از سیگار، کبریت یا شمعها.
- آشپزی بدون نظارت یا نگهداری نامناسب مواد قابل اشتعال در انبارگاهها.
- استفاده نادرست از وسایل گرمایشی یا برق و گاز.
۳) اشکالات فنی
- نقصهای سیمکشی، اتصالات برق ناسازگار یا خرابی دستگاههای برقی.
- طراحی نامناسب سیستمهای گرمایشی یا تهویه.
۴) آتشسوزی عمدی
- آتشسوزی عمدی به دلیل منافع مالی، خرابکاری یا تروریسم که نیازمند نظارت و مدیریت ریسک است.
این چهار دسته با هم بیارتباط نیستند، بخصوص مورد اشکالات فنی که در واقع قسمتی از بیدقتی انسان است. تنها تکنولوژی را نمیتوان مقصر دانست وقتی که استفاده غلط از آن باعث بروز مساله میگردد.
پدیده های طبیعی
منشأ حريق طبیعی است و خطرهای ناشی از آن، به خوبی شناخته شده است. زلزله نیز یکی از خطرهای مهم آتش سوزی است که در اثر ترکیدگی لولههای گاز و پریده شدن اتصالات برق به وجود میآید و در مناطق زلزله خیز یک مستقله جدی به شمار میرود.
ساختمانهای داخل جنگل و یا ساختمانهای واقع در مسافتهای نزدیک به آتش نشان ها خطر تهدیدآمیزی به شمار میآید، که در اثر بروز حادثه احتمال آتش سوزی آنها وجود دارد.
یک صاعقه به طور متوسط کمتر از یک هزارم ثانیه به طول میانجامد. ولی در طول این زمان اندک مقدار زیادی انرژی الکتریکی به زمین منتقل میگردد ( 10.000 الی 100.000 آمپر با ولتاژ چند میلیون).
حمله صاعقه امکان دارد در عرض چند ثانیه دو یا سه بار از یک مسیر تکرار گردد. صاعقه میتواند باعث ویران شدن ساختمانها گردد. در ضمن انرژی موجود در صاعقه در حین عبور از مصالح و یا ترکهای بین آنها باعث تبخیر رطوبت موجود و تولید گازهای خیلی داغ میشود.
ساختمانهایی که در ارتفاعات بلند و اطراف تپهها و یا به صورت منفرد دور از سایر ساختمانها قرار گرفتهاند در معرض خطر برق زدگی هستند. البته آنهایی که دارای ستون و یا دودکش بلندند بیشتر مورد تهدید قرار دارند.
کارشناس باید اطمینان حاصل کند، ساختمانی که در تهديد برق زدگی است، مجهز به سیستم هدایت برق باشد تا شوک وارده را مستقیما به زمین منتقل کند. سیستم هدایت برق باید در سطح بیرونی ساختمان قرار گیرد و از پایین به یک پایانه زمینی (معمولا یک میله مسی که سه متر به زمین فرو رفته و یا یک صفحه مسی که در زیر سطح خاک قرار گرفته است) وصل باشد.
به طور تجربی حوزه محافظت سیستم هادی برقی به شکل یک مخروط است که رأس آن بالاترین نقطه بوده و ساختمان در داخل مخروط قرار میگیرد. (بعضی وقتها آن را محافظت چادر مخروطی نیز مینامند) ساختمانها و یا قسمتی از ساختمان که خارج و یا بالاتر از این مخروط قرار گیرد نیاز به محافظت مختص به خود دارد.
باید تاکید شود که صاعقه یکی از پدیدههای بسیار پیچیده طبیعت بوده و بعضی از رفتارهای حتی ساده آن هنوز ناشناخته است.
بیاحتیاطی انسان
شاید یکی از معمولترین علل شروع حریق بیاحتیاحی افراد باشد که البته مقابله با آن از نظر طراحی بسیار مشکل است.
تقریبا تمامی حوادث حريق ناشی از استعمال دخانیات در صورت اراده قابل جلوگیری است ولی با وجود این، یکی از علل عمده آتش سوزی ها و از بین رفتن زندگی همین مورد است. بعضی تصادفات و نقص های فنی در ماشین ها و خودرو ها منجر به آتش سوزی می شود که می توان با قرار دادن کپسول آتش نشانی برای ماشین، می توان به موقع به اطفای حریق در خودرو پرداخت.
به همین ترتیب، آمار بالای اتفاقات حریق از طریق اجاقهای آشپزی و فرها (مخصوصا اشتعال روغنهای سرخکردنی) معمولا مربوط به بیاحتیاطی انسان میگردد.
آموزش مردم و تشویق به رعایت ایمنی در منازل خارج از بحث ما است. ولی طراحان در این قبیل موارد نیز میتوانند شرایطی را فراهم کنند
در ساختمانهای غیر مسکونی، طراح میتواند نقش مهمتری داشته باشد که به عنوان مثال، پیشبینی فضای کافی برای انبار را میتوان نام برد. فضای ناکافی و قرار گرفتن انبارها در موقعیتی دور از دسترس، کارکنان ساختمان را وادار خواهد کرد که به ناچار کالا را در راهروها، آشپزخانه و یا هر محل در دسترس قرار دهند و این باعث خواهد شد که مواد قابل احتراق در تماس با منابع حريق قرار گیرند.
به عنوان مثال، در بیمارستانها، بسیار خطرناک است که کارکنان بیمارستان مواد قابل احتراق مثل ملحفه و با روکشهای یک بار مصرف را در مناطق احتمال خطر حريق مثل آشپزخانه یا اطاقهای معالجه انبار کنند.
نظر به این که سیگار کشیدن احتمال خطر بالایی از حریق را دارد، معمار یا مالک باید مناطقی از ساختمان را برای افراد جهت سیگار کشیدن در نظر بگیرد. تنها نصب یک علامت استعمال دخانیات ممنوعه از طرف مدیر کافی نیست، در واقع، این به تنهایی میتواند حتی خطر حریق را افزایش دهد، زیرا ساکنان ناچار میشوند به طور پنهانی در مناطق غیرمجاز سیگار بکشند. این موضوع بخصوص در انبارها و فروشگاههای لباس مهم است.
لازم است که طراح در ارائه نقشه یک ساختمان، از نحوه استفاده عملی از ساختمان آگاه شود و علاوه بر آن پیشبینی استفاده غلط از آن را نیز داشته باشد. قسمتهایی از ساختمان که در آن احتمال خطر حريق بالاست (مثل اتاق استراحت و آشپزخانه باید حتی الامکان از محلهای تجمع زندگی و وسایل دور باشند (مثل اتاق خواب و انبارهای مخصوص).
از این روش ساده پیشگیری میتوان در منازل استفاده کرد. در این نوع ساختمانها بیشترین احتمال خطر حریق آشپزخانه و اتاق نشیمن و بیشترین تجمع و خطر جانی در اطاق خوابها است. طراح باید اطمینان حاصل کند که مسیر فرار از اطاق خوابها با عبور از اطاق نشیمن و آشپزخانه به خطر نیفتد. محل جمع آوری زباله از این نظر که یک منبع خیلی معمول آتش سوزی است نیز مهم است.
حريق های عمدی
اغلب بسیار مشکل است که در دادگاه ثابت نمود که یک حريق به طور عمدی شروع شده است و بسیاری از حریقهایی که احتمالا تعمدی بودهاند. شاید در آمار به این صورت منظور نمیشوند.
حريق عمدی میتواند به دلایل متعددی از قبیل منافع شخصی (مالی)، پنهان کردن یک جرم، خوی وحشیگری بدون کینهجویی و با انگیزههای تروریستی آغاز شود.
در حریقهایی که برای کسب منافع مالی ایجاد میشوند، معمولا مالکان یا ساکنان ساختمان، مثلا برای سوء استفاده از بیمه و یا حل مشکلات مالی، ساختمان، شرکت یا کارخانه را به آتش میکشند. چنین حريقهایی به دقت طرح ریزی میشوند به طوری که برای ساختمان غیر ممکن است که در مقابل آن بتواند طرحی بدهد و معمولا اگر کسی مصمم به آتش زدن یک ساختمان باشد احتمالا این کار را عملی خواهد کرد. بخصوص اگر اطلاعات او از نقشه ساختمان، کامل باشد.
عاملین حريق عمدی معمولا سعی می کنند که جرم خود را تصادفی جلوه دهند. بنابراین تنها دفاعی که طراح ساختمان، در مقابل آن دارد این است که فرصتهای جلوه دادن تصادفی حریق را از بین ببرد.
اشکال فنی
ایمنی مطلق قابل دسترسی نیست زیرا تمام سیستمها و سرویسهای ساختمانی یک روز فرسوده میشوند. کارشناس و معمار باید این فرسودگی را طوری پیش بینی کنند که قابل کنترل و قابل بازسازی باشند.
در نقشه ساختمان، کارشناس طراح و معمار این مواردی که بیشترین احتمال خطر پیش آمدن اشکال فنی را دارد بشناسد و طوری برنامهریزی کنند که در صورت پیش آمدن اشکال خسارات حاصل به حداقل برسد.
مناطقی مثل اتاق کنترل، آزمایشگاهها، اتاق دیگ بخار و آشپزخانههای بزرگ باید در محلی قرار گیرند که کمترین تهديد حريق وجود داشته باشد.
مهم است که در داخل ساختمان، مناطقی که بیشترین خطر آتش سوزی و مناطقی که بیشترین احتمال خطر جانی و مالی در آنها وجود دارد از هم جدا شوند. به عنوان مثال، در کارخانههای بزرگ قسمت رنگرزی باید فاصله زیادی از انبارها داشته باشد و یا در یک مرکز خرید، محل تجمع مراجعین باید به قدر کافی از محل انباشت زباله دور باشد.
سرویسهای داخل ساختمان (بخصوص سیم کشیهای برق) همیشه منبعی مهم در ایجاد حريق به شمار میروند. طراح باید این مسأله را در زمانهای کوتاه و بلند از عمر ساختمان در نظر بگیرد.
در کوتاه مدت باید اطمینان حاصل کرد که اتصالات به درستی طراحی شود و در مشخصات و ساخت و نصب آنها دقت کافی به عمل آمده باشد. در دراز مدت باید اطمینان حاصل شود که دستورالعمل نگهداری ساختمان، زمانهای بررسی و تعویض سیمکشیها را مشخص کرده است به طوری که استاندارد ایمنی حفظ شود.
دستورالعمل نگهداری ساختمان، یک مدرک خیلی مهم در ایمنی حریق است که مشخص میکند دقیقا چه کاری باید انجام شود تا تمامی سرویسها و خدمات در استاندارد ایمنی لازم قرار گیرند.
به نفع خود طراح است که دستورالعملهای نگهداری ساختمان را حدالامکان به شکل کامل تهیه کند، تا در آینده پس از واگذاری ساختمان به مالکان و ساکنان دیگر مسئولیتی متوجه وی نباشد.
دستورالعمل نگهداری باید شامل تمامی سرویسها (برق، گاز، ارتباطات و آپ)، آسانسور و سیستمهای فعال ایمنی حریق در ساختمان باشد (شامل هشدار دهندهها، شبکههای تشخیص دود و تجهیزات اطفا حریق)
در دستورالعمل نگهداری، موارد ویژه و با مصالح ساختمانی که نیاز به تولید دارد باید ثبت گردند. ممکن است مواد و مصالح مقاوم حریق در ساختمان به کار رفته باشد که احتیاج به توجه ویژه از طرف ساکنان داشته باشد ولی ساکنان از این موضوع بیخبر باشند (به عنوان مثال، شیشه مقاوم حریق و یا رنگها و با پوششهای مقاوم حریق). یک چنین مواد و مصالحی نیاز به مراقبت ویژه دارد و نباید تعمیر و یا با مصالح و مواد معمولی جایگزین گردند.
پیامدهای آتشسوزی
- جانی و روانی: فوت، جراحت و اثرات روانی بر قربانیان و بازماندگان.
- مالی: تخریب ساختمانها، تجهیزات و موجودی کالا و به دنبال آن توقف فعالیتهای اقتصادی.
- محیطی: آلودگی هوا و خاک و آسیب به اکوسیستم.
- اجتماعی: فشار بر خدمات امدادی، افزایش هزینههای بیمه و کاهش اعتماد عمومی.
اطفای حریق و تجهیزات مرتبط
1.تجهیزات اصلی
- کپسولهای آتشنشانی با کلاسهای مناسب برای حریقهای A (جامد)، B (مایعات)، C (الکتریکی) و در برخی موارد D (فلزات خاص).
- فایر هیدرانتها، شلنگهای آتشنشانی و سیستمهای اطفاء اتوماتیک.
- سیستمهای هشدار دود و ایمنی دودکشها برای کاهش دود و حفظ دید در مسیر فرار.
2.روشهای اطفاء حریق بر پایه کلاس حریق
- کلاس A: سوختهای جامد مانند چوب و کاغذ.
- کلاس B: مایعات قابل اشتعال مانند بنزین و روغن.
- کلاس C: وسایل برقی یا رساناها.
- کلاس D: فلزات خاص که نیازمند خاموشکننده ویژه هستند.
3.آموزش عملی استفاده از تجهیزات
- تمرینهای دورهای برای کارکنان و ساکنان در استفاده از کپسول آتشنشانی.
- تعیین مسئول آتشنشانی داخلی در هر واحد یا طبقه برای هدایت افراد به خروج امن و ارائه اطلاعات به خدمات اضطراری.
فرهنگ ایمنی و آموزش
- برگزاری دورههای آموزشی منظم برای کارکنان، ساکنان و مدیران ساختمان.
- ارزیابیهای ریسک منظم و بهروزرسانی نقشههای نُرم فرار و نقشه ایمنی.
- ارائه چکلیستهای ساده و قابل فهم برای کاربران عادی و مطالب فنی برای تیمهای فنی.
نکات عملی برای خانه و محل کار
خانه:
- نصب دستگاههای هشدار دود و گاز با باتری پشتیبان و بررسی منظم آنها.
- داشتن کپسول آتشنشانی مناسب و آشنایی با نحوه استفاده از آن.
- نگهداری منظم وسایل گرمایشی و برقی و بررسی خطرات خاموشیها.
- داشتن مسیر فرار واضح در همه اتاقها و تابلوهای خروج اضطراری.
محل کار:
- طرح ایمنی با خروجیهای اضطراری و تابلوهای راهنما.
- نگهداری مناسب از مواد قابل اشتعال و فاصله امن بین ذخایر خطرناک و منابع گرما.
- بازرسی دورهای سیستمهای برقی و گاز و نگهداری منظم تجهیزات اطفاء حریق.
نتیجهگیری
آتشسوزی تهدیدی جدی است که با طراحی امن، آموزش منظم، نگهداری تجهیزات ایمنی و انجام تمرینهای ساده میتواند تا حد زیادی کاهش یابد. نقشههای ایمنی را بهروزرسانی کنید، تجهیزات مناسب را فراهم کنید و تیم خود را برای پاسخ سریع به حوادث آماده کنید. اگر نیاز داشتید، میتوانید برای مشاوره یا خرید تجهیزات ایمنی با تیمهای متخصص تماس بگیرید و از راهنماییهای ساده و کاربردی بهره ببرید.
سوالات متداول
1.مثلث آتش چیست و چرا مهم است؟
مثلث آتش سه عامل سوخت، اکسیژن و حرارت است. حذف یا کاهش هر یک از این عوامل میتواند از بروز آتش جلوگیری کند یا گسترش آن را محدود کند.
2.چه تجهیزاتی برای اطفای حریق در ساختمانها ضروری است؟
کپسول آتشنشانی با کلاس مناسب، فایر هیدرانت، شلنگهای آتشنشانی، سیستمهای هشدار دود و تشخیص دود.
3.چگونه ایمنی خانه را افزایش دهیم؟
هشدار دود و گاز، نگهداری درست وسایل گرمایشی و برقی، مسیر فرار روشن و تمرینهای خانوادگی آتشنشانی.
4.آیا آموزش ایمنی در کاهش خسارات تأثیر دارد؟
بله. آموزش منظم رفتار بهتری در مواقع بحران ایجاد میکند و احتمال گسترش حوادث را کاهش میدهد.
